ایران در پیچ تاریخی زنگزور

به گزارش انتخاب، در ۱۹ آگوست ۲۰۲۴، ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه به باکو سفر کرد و با الهام علیف دیدار کرد. سفر پوتین با امضای یک بسته جامع از توافقات همراه بود که گامی مهم در مشارکت دو طرف است. این سفر پوتین منجر به امضای چندین توافقنامه کلیدی از جمله برنامه اقدام برای تقویت همکاری های دوجانبه از سال ۲۰۲۴ تا ۲۰۲۶ شد. بر اساس اطلاعاتی که کاخ کرملین منتشر کرده، در این سفر به بررسی گسترش همکاری‌های راهبردی و ائتلاف میان مسکو و باکو پرداخته شده است.
این سفر در حالی انجام شد که برای اولین بار بعد از جنگ جهانی دوم بخشی از خاک روسیه توسط نیروهای اوکراینی اشغال شده و همچنین برای اولین بار در تاریخ بخشی از خاک یک کشور دارنده بمب اتمی به اشغال نیروهای خارجی در آمده است. با توجه به این موضوع مهم می‌توان گفت یکی از اهداف نمادین سفر پوتین به باکو این است تا نشان دهد که اشغال بخشی از خاک روسیه توسط اوکراین آنچنان موضوع لاینحلی برای مسکو نیست که پوتین بخواهد بخاطر آن سفرهای سیاسی خود را لغو کند. او در این سفر به دنبال تقویت روابط با متحدان موجود و جذب متحدان جدید است. به همین دلیل سند همکاری‌های موسوم به «تعامل متفقین» را با علیف امضا کرد. این سفر رسمی همچنین فرصتی برای رهبر روسیه است تا به جهان نشان دهد که تنها نیست و مسکو همچنان از پشتیبانی‌های قابل توجهی برخوردار است.اما یکی از مهم‌ترین مسائلی که این را سفر مورد توجه قرار داده پیامدهای ژئوپلیتیک سفر پوتین به باکو برای قفقاز جنوبی به خصوص در موضوع کریدور زنگزور است. پوتین در این سفر و در جریان گفتگو با علیف اظهار داشت: روسیه خوشحال خواهد شد اگر امضای یک معاهده صلح بین دشمنان دیرینه و همسایه یعنی ارمنستان و آذربایجان را تسهیل کند. او گفت که قصد دارد با نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان نیز دیدار کند و نتیجه مذاکرات خود با علیف را با او در میان بگذارد.
در جریان سفر پوتین به باکو موضع مقامات روسیه به خصوص لاوروف وزیر خارجه روسیه در خصوص دالان زنگزور انتقادآمیز و تا حدودی مداخله جویانه بود و علیرغم اینکه پوتین گفته بود نتایج مذاکرات را با پاشینیان در میان میگذارد اما گویی در پی تصمیم گیری در مورد ارمنستان بدون حضور این کشور هستند، تصمیمی که اگر گرفته شود علیه منافع حیاتی ایران در منطقه خواهد بود. لاوروف در این سفر گفت:«ما در حال تلاش برای انعقاد زودهنگام یک معاهده صلح و رفع انسداد ارتباطات از طریق زنگزور هستیم. متاسفانه، تا جایی که به ارتباطات از طریق منطقه سیونیک ارمنستان مربوط می‌شود، رهبری ارمنستان آن را نقض می‌کند و درک معنای چنین کارهایی برای من دشوار است». این سخنان لاوروف در حالی است روسیه به تعهداتش درمورد کریدور لاچین و و حفاظت از ارامنه آرتساخ براساس قرارداد صبح ۲۰۲۰ هیچ توجهی نشان نداده است. این موضوعات در شرایطی مطرح می شود که در ماه اوت، باکو و ایروان ماده‌ مربوط به مسیر ارتباطی میان جمهوری آذربایجان و نخجوان، که باکو آن را «دالان زنگزور» می‌نامد، از پیش‌نویس توافق‌نامه صلح حذف کردند تا در مراحل بعدی گفتگوها آن را بررسی کنند.
با توجه به اینکه مسکو تمایل خود را با احداث کریدور زنگزور نشان داده است، باید بپذیریم که این موضوع در صورتی که ایران تحرکات دیپلماتیک خود را برای حفظ منافع خود آغاز نکند به ضرر ایران خواهد بود؛ زیرا احداث کریدور زنگزور ضربه بسیار بزرگی به مزیت ژئوپلیتیک ایران ضربه وارد خواهد کرد. تلاش‌هایی که ایران در سال گذشته برای احیای گفتگوی ۳+۳ آغاز کرده بود، باید بار دیگر با سرعت و جدید بیشتری در دستور کار قرار گیرد. ایران در خصوص کریدور زنگزور مواضع کاملا منطقی و اصولی دارد. مهدی سبحانی سفیر ایران در ارمنستان اخیرا اعلام کرد که ایران تنها طرفدار نسخه‌ای است که در آن رفع انسداد جاده ها منحصراً تحت حاکمیت و کنترل ارمنستان باشد.هم‌اکنون باکو و مسکو خواهان نظارت روسیه بر این دلان زنگزور هستند، اما ارمنستان با آن مخالف است و معتقد است که حاکمیت این دالان در خاک ارمنستان باید بر عهده این کشور باشد، موضوعی که ایران هم بر آن تاکید دارد. از طرفی بی توجهی روسیه به تعهدات خود در قبال ارمنستان این موضوع را مسلم کرده است که چه بسا در آینده روسیه باز هم با بی توجهی به تمامیت ارضی ارمنستان نظارت دالان را به باکو و انکارا واگذار کند. می‌توان گفت در این روزها سیاست روسیه در قففاز اینگونه است که پوتین پاشینیان را به سبب غربگرایی تنبیه می‌کند؛ اما برای کند کردن گرایش باکو به غرب با چراغ سبز نشان دادن به احداث دالان زنگزور به علیف باج می‌دهد.
واقعیت این است سفر پوتین به باکو تنش‌های جاری پیرامون کریدور زنگزور و مسائل مربوط به اجرای کامل توافقات سه جانبه بین باکو-ایروان-مسکو را بسیار برجسته کرده است که مستقیم با منافع حیاتی و مزیت ژئوپلتیک ایران هم در ارتباط است. موضوع کریدور زنگزور که منجر به مسدود شدن مرزهای بین‌المللی کشور می‌شود به حدی برای ایران اهمیت دارد که رهبر انقلاب در دیدار های جداگانه با پوتین و اردوغان در ۲۸ تیرماه ۱۴۰۱ به صراحت بیان داشتند که جمهوری اسلامی، سیاست‌ها و برنامه‌هایی را که منجر به بسته شدن مرز ایران و ارمنستان شود، هرگز تحمل نخواهد کرد، چرا که این مرز یک راه ارتباطی چند هزار ساله است. موضوعی که رهبری در دیدار با پاشینیان که در خرداد ۱۴۰۳ برای شرکت در مراسم تشییع مرحوم رئیسی به تهران سفر کرده بود مورد تاکید قرار داد. همانطور که اشاره شد ایران باید با طرف روسی در این زمینه وارد گفتگو شود؛ زیرا در صورتی که روسیه بخواهد بدون توجه به چهارچوب گروه ۳+۳ احداث دالان زنگزور را پیش ببرد قطعا با مخالفت شدید ایران روبرو خواهد شد؛ هرچند این چهارچوب که شامل سه کشور منطقه یعنی ارمنستان، آذربایجان و گرجستان در کنار سه قدرت بزرگ منطقه یعنی ایران، روسیه و ترکیه است بسیار با اهمیت و غیرقابل چشم‌پوشی است و بعید است روسیه با نادیده گرفتن آن به دنبال تحمیل خواسته‌های در منطقه بدون جلب رضایت ایران و ارمنستان باشد، زیرا هرگونه تصمیمی در منطقه بدون توجه به هرکدام از کشورهای این منطقه ثبات پایدار منطقه‌ای را به ذنبال نخواهد داشت. مخصوصا اینکه ایران به صراحت تغییر مرزهای بین‌المللی و مخدوش شدن منافع حیاتی را خط قرمز خود اعلام کرده و بارها به شکل عملی حساسیت خود به خطوط قرمز ترسیم شده را نشان داده است.